Riksteatret fyller 75 år, og vi ba forfatter Agnes Ravatn om å dele sin opplevelse av å vokse opp og senere flytte tilbake til et av teatrets 75 spillesteder.
Riksteatret fyller 75 år, og vi ba forfatter Agnes Ravatn om å dele sin opplevelse av å vokse opp og senere flytte tilbake til et av teatrets 75 spillesteder.
Ingen treng å late som om det å forlate byen til fordel for bygda ikkje er å gi slepp på ein del gode. Farvel, hundre ulike restaurantar og takeaway-muligheiter i umiddelbar nærleik — hallo fiskegrateng. Farvel, museum for samtidskunst, hallo glade amatør-kunstnarars akvarellar. Farvel, jazzklubb, og hallo, kulturskuleelevars si massakrering av kjære julesongar.
Agnes Ravatn. Foto: Line Omland Eilevstjønn
Overgangen frå å vere sosietetskvinne på hagefest til å brått vere bygdelagskvinne på låvefest kan vere tung. Og ikkje minst: treffa i det faste «i nærheten»-søket på Finn.no endrar karakter dramatisk, frå «vintage kommode i teak» til «Borg Wagner 73C utveksling 2:00-1».
Draginga etter alt det som storbyen har å tilby ligg naturleg innkoda i veldig mange av oss som kjem frå «distrikta». Tidleg i tenåra blir ho forsterka av musikken me høyrer, bøkene me les, seriane på tv. Det blir gradvis tydeleg for oss kor innskrenka, trongt, knugande kjedeleg og kørka det er på bygda, og kor mykje meir verda har å by på.
Derfor forlet eg bygda til fordel for byen alt som 16-åring. Nærare bestemt bygda Ølen til fordel for byen Stord, for å gå på vidaregåande. Det var sjokkarta. På Stord fanst alt ein kunne tenke seg: Sjukehus! Høgskule! Restaurantar! Cappuccino! Industri! Klasseskilje!! Tingrett! Studentar! Forfattarar! Kulturhus! Lektorar!
Det var som å komme heim. Eg hadde funne min by. Den kjempestore byen Stord, med sine 16 000 innbyggarar.
Eg gjekk på opplesingar, kunstutstillingar, sat på kafé i timesvis og teikna i skissebøker, spelte klassisk gitar og gjekk i lange rare kåper, røykte og drakk, lånte Faulkner og Bukowski på biblioteket og levde i det heile tatt som ei fri sjel i denne pulserande metropolen.
Dette er det sjølvsagt lett å humre av i ettertid. Korleis Stord rundt årtusenskifte for meg framstod som Paris på 30-talet. Men Stord var fullkomen. Betre enn Stord kunne det ikkje bli.
Men denne naive paradistilstanden kunne sjølvsagt ikkje vare. Ein kveld i andre klasse hadde ein mystisk buss tatt plass bak kulturhuset. Norsklæraren vår proklamerte, mot løfte om avspasering, at me skulle på teater same kveld. Nærare bestemt Riksteatrets Olav Duun-oppsetting Medmenneske, regi Otto Homlung.
Eg er framleis i stand til framkalle kjensla eg hadde den kvelden, midt i kinosalen, omringa av klassekameratar. Sterk uro. Ikkje berre på grunn av sjølve handlinga i stykket — Ragnhild som drep sin eigen svigerfar, Didrik Djevel, i eit like heilhjarta som mislykka forsøk på å ta livet av det vonde med øks. Men òg fordi eg forstod at dette var begynnelen på slutten av mitt liv som lykkeleg uvitande kunstnarspire på Stord: Ånei — det er meir. Det er endå meir der ute.
Som filosofiinteressert tenåringsbohem fekk eg straks assossiasjonar til Platons holelikning: Her sat eg, fastbunden på ein trekkfull hybel på Stord og såg berre bleike avskyggingar av det verkelege kulturlivet der ute! Eg hadde forestilt meg eit langt og lykkeleg liv på Stord, til og med sett meg ut eit passande hus! Men for kvar gong Riksteatrets turnébuss stansa utanfor kulturhuset, og eg motvillig trekte mot kinosalen, blei tvilen større. Var det verkeleg her eg skulle slå meg ned, for godt?
Spikeren i kista blei Ibsens Byggmester Solness, i Nils Ole Oftebros tolking, og med Janne Formoe som Hilde Wangel. Då hadde eg takk vere svært Ibsen-entusiastiske norsklærarar lese store deler av samtidsdramatikken hans, og den ibsenske kombinasjonen borgarskap, syfilis og kvinnefrigjering var merkeleg tiltrekkande. Men å faktisk sjå Halvard Solness, i eigen person, milde måne! For ein tulling! Som eit tåpeleg barn i møte med den forførande Hilde Wangel, så irrasjonell, så idiotisk, så tragisk! Eg sat som på glødande kol under heile framsyninga, ikkje gjer det! Ikkje klatre høgare no! Ikkje gjer deg sånn til, og ikkje høyr på henne, det er dottera til Kaptein Sabeltann!
Og dermed fekk den distriktpolitiske grunngjevinga for Riksteatret; eit middel for å oppretthalde spreidd busetnad, stikk motsett effekt. Eg måtte ha meir av desse vanvittig opprørande greiene. Eg sa opp hybelen og flytta til Bergen, der Ibsen og Bjørnson skulte mot meg utanfor DNS, før eg fire år seinare flytta til det endå meir rikhaldige teatertilbodet i hovudstaden.
Riksteatret som konsept er nesten for sprøtt til å vere sant. Eit statleg, omreisande teater, med formål å bringe det beste av dramatisk kunst ut til heile folket, i eit så langstrekt og kronglete land som Noreg?
Om ikkje kunsten nødvendigvis alltid blomstrar i krisetid, så er iallfall Riksteatret eit bevis på at kulturpolitikken kan det: Ideen om Riksteatret blei fødd nettopp i krisetid, midtvegs i dei harde trettiåra, som først og fremst var prega av massearbeidsløyse og påfølgande sosiale problem. Då hadde den økonomiske situasjonen for dei faste teaterscenene det siste tiåret blitt stadig trongare. Teatra i Stavanger og Trondheim hadde måtta legge ned. DNS i Bergen, Det Norske Teatret og Nationaltheatret i Oslo overlevde berre ved å ty til sikre kassasuksessar, på kostnad av den meir utforskande og seriøse kunsten. (note)
Det regjeringsoppnemnte utvalet Teaternevnden fekk i 1935 i oppgåve å greie ut spørsmålet om statleg økonomisk hjelp til dei kriseråka teatra.
I innstillinga som kom året etter, tok utvalet til orde for ei fast støtte til dei store teaterscenene. Men statsstøtta skulle ikkje vere vilkårslaus. Teatra måtte som takk forplikte seg til å levere dramatisk kunst av høgt nivå. Men langt meir oppsiktsvekkande: Scenekunsten måtte òg organiserast slik at den kunne nå ut til heile det norske folk!
«Den dramatiske kunst bør ikke lenger være noe privilegium hverken for bestemte, økonomisk heldig stilte samfunnsklasser, eller for befolkningen i våre største byer», som det heitte i innstillinga. Skulle heile folket betale for teaterscenene i dei store byane gjennom skattar og avgifter, så hadde òg heile folket krav på å nyte godt av dette.
Arbeidet med eit norsk riksteater stansa opp som følge av ei ny krise — den andre verdskrigen. Men den 16. juli 1949 hadde altså Riksteatret premiere på si aller første framsyning: Sigurd Christiansens En reise i natten — i ei vindskeiv brakke i Kirkenes. At Riksteatret sin aller første turné skulle starte i det nedbrende Finnmark var eit poeng i seg sjølv. Deretter drog teatertruppen frå stad til stad gjennom gjennom heile Nord-Norge, 41 stoppestader i alt, i ei leigd fiskeskøyte. Og resten er altså historie (men til gjengjeld ei veldig underhaldande historie — eg vil spesielt anbefale Rolf Falkenberg Smiths vesle Lykkelige dager på turné, om alt frå teaterfrelste gruvearbeidarar på Svalbard til kullosforgifta bussjåførar).
Det er jo ei kjend sak at når ein bur i by og etter kvart får barn, så endrar både handlingsrom og le-vemønster seg dels dramatisk. Frå eit fritt og bekymringslaust restaurant-konsert-teater-utstilling-bar-tilvere til eit kan-du-for-faen-i-helvete-sovne-snart!-tilvere. Og litt etter litt begynner ein å drøyme om litt færre trapper, litt større plass, litt mindre trafikkstøy og litt fleire barnevakter. Og så glir plutseleg tankane umerkeleg vestover, eller sørover, eller nordover… anten der ein kom frå eller ein heilt annan stad, ein stad med litt friskare luft, naturen litt tettare på, ein kjøkkenhage og eit par høner… ein frukthage, ein robåt… Alt dette som gjer at folk drøymer om det enkle livet på landet, før ein finn ut at det ikkje er gangavstand til noko som helst, at skulen og butikken er lagt ned, at profesjonelle utøvarar og kulturinstitusjonar er erstatta med frivillige lag og organisasjonar, og i staden for provoserande samtidskunst: provoserande elendig brukskunst.
Femten år etter Byggmester Solness var eg trass i dette tilbake på Stord igjen. Denne gongen som busett på eit småbruk i den vesle bygda Valevåg eit kvarter unna. Riksteaterbussen stod parkert på akkurat same stad som sist, på baksida av kulturhuset. Gåande mot inngangen tenkte eg at ja ja, det Riksteatret, det driv på. Heilt uavhengig av kor mange her ute i distriktet som faktisk har interesse for — eller økonomi til å betale for — kvalitet. Eg forstår meg på kunst, så klart, opplyst som eg er, og eg har jo pengar nok, men det skulle ikkje forundre meg om eg var den einaste, tenkte eg, med veksande uro, for kva om eg faktisk var den einaste i heile salen, kanskje bortsett frå ein skuleklasse under tvang — så pinleg, både for meg og for skodespelarane, tenkte eg, på veg inn i foajeen, berre for å bli møtt av myldrande trengsel framfor inngangen til kinosalen.
Der var tre av mine gamle norsklærarar, no pensjonerte. Det var som ein kunne vente. Og der var sjølvsagt høgskulelektorane, og der var lesesirkeldamene, men der — han på Felleskjøpet, og ho i kassa på Coop Extra? Og der var frisøren min! Og der var forsyne meg dei latviske naboane mine, pent kledde for ein kveld i teatret. Og der var skuleelevar og fotballtrenarar, sjukepleiarar og juristar, bønder og pensjonistar. Full sal, og mine eigne fordommar mot distrikta gjort til skamme.
Kulturskulekonsertar kan vere rørande nok, og låvefest er jo kjekt. Og sjølv om Finn.no-søka på bygda er ganske rare, så er faktisk eit Borg Wagner 73C-gir praktisk til dei som måtte ha ein passande båt.
Men lengten etter ein flik av tilgang til kunst og kultur framført av profesjonelle, den er der heile tida, i mange av oss. Og ikkje minst lengten etter at unga-ne skal få oppleve det.
Og det er altså her at den distriktspolitiske grunngjevinga for Riksteatret — eit middel for å oppretthalde spreidd busetnad — likevel fungerer. Eg skal ikkje late som om Riksteatret åleine gjer det muleg å velge bygda framfor byen. Men Riksteatret gjer det meir muleg.
Med rundt 400 framsyningar i løpet av eit år, på 75 faste spelestader, gjennom 75 år. Det beste av samtidsdramatikk, klassikarar og familieforestillingar — rett heim til folk, der dei bor.
På vegne av alle oss som for lengst har kryssa av i kalenderen og skaffa billett når Riksteaterbussen glir inn på parkeringsplassen: Til lykke, takk, og måtte det bli nye 75 år!